CHAsset: Ναός Παναγίας Βλαχέρνας
Rights
Εφορεία Αρχαιοτήτων Άρτας
Rights owner
Εφορεία Αρχαιοτήτων Άρτας
Museum/Catalogue No.
Chronology
Ιδρύθηκε πιθανότατα στα τέλη του 12ου αι.- αρχές του 13ου αι.,στη θέση ενός παλαιότερου ναού του 10ου αι.
What is it?
Ο ναός της Παναγίας Βλαχέρνας, στον ομώνυμο οικισμό, καθολικό γνωστού μοναστηριού, αποτελεί ένα από τα πιο γνωστά μνημεία της περιοχής της Άρτας. Οικοδομήθηκε στον τύπο της τρίκλιτης θολωτής βασιλικής, πιθανότατα στα τέλη του 12ου αι.,στη θέση ενός παλαιότερου ναού του 10ου αι., τμήματα του οποίου έχουν ενσωματωθεί στο σημερινό κτίριο. Στον ναό αναγνωρίζονται πέντε τουλάχιστον επισκευαστικές φάσεις. Εξωτερικά, εντυπωσιακός είναι ο κεραμοπλαστικός διάκοσμος του μνημείου, ιδιαίτερα στα αετώματα και στην ανατολική πλευρά.
Εσωτερικά, ο ναός κοσμείται με εξαιρετικής ποιότητας τοιχογραφίες, που χρονολογούνται σε δύο φάσεις. Στην πρώτη φάση, στα μέσα του 13ου αι., φιλοτεχνήθηκαν οι τοιχογραφίες του κυρίως ναού όπως ο Ασπασμός της Μαρίας και της Ελισάβετ, Το Χαίρε των Μυροφόρων, σκηνές από τα Πάθη του Χριστού, η Απιστία του Θωμά κ.ά. Στα τέλη του 13ου αι. τοποθετείται η δεύτερη φάση, στην οποία ανήκουν οι τοιχογραφίες του νάρθηκα, με σημαντικότερες τις παραστάσεις του Στιχηρού των Χριστουγέννων και της λιτανείας της εικόνας της Οδηγήτριας. Οι τοιχογραφίες του νάρθηκα έχουν συνδεθεί με την Άννα Παλαιολογίνα, σύζυγο του Δεσπότη της Ηπείρου Νικηφόρου Α΄, καθώς και με ιστορικά γεγονότα που αναστάτωσαν την Κωνσταντινούπολη την εποχή αυτή. Από το μαρμάρινο τέμπλο, που θεωρείται ένα από τα αριστουργήματα της υστεροβυζαντινής γλυπτικής, σώζονται σήμερα αρκετά τμήματα, πολλά από τα οποία είναι εντοιχισμένα στις εισόδους του ναού.
Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι δύο τάφοι που βρίσκονται στον βόρειο και νότιο τοίχο του κυρίως ναού. Στον βόρειο, σύμφωνα με την επιγραφή που φέρει, ενταφιάσθηκαν οι δύο γιοι της αγίας Θεοδώρας και του Δεσπότη Μιχαήλ Β’ Κομνηνού Δούκα. Ο νότιος τάφος φέρει στις τρεις πλευρές του θαυμάσιο ανάγλυφο διάκοσμο και πιθανολογείται ότι πρόκειται για τον τάφο του Μιχαήλ Β΄ Κομνηνού Δούκα.
What else do we know about it?
Ο ναός της Βλαχέρνας σχετίζεται στενά με την οικογένεια των Κομνηνοδουκάδων, ηγεμόνων του μεσαιωνικού κράτους της Ηπείρου, αφενός γιατί εδώ ετάφησαν αρκετά μέλη της αφετέρου μέσω μίας τοιχογραφίας: της λιτανείας της θαυματουργής εικόνας της Οδηγήτριας, που γινόταν κάθε Τρίτη, στην Κωνσταντινούπολη. Κατά τους μελετητές, οι τρεις γυναίκες, που ξεχωρίζουν από το πλήθος είναι η Κωνσταντινουπολίτισσα Άννα Παλαιολογίνα, σύζυγος του δεσπότη της Ηπείρου Νικηφόρου Α΄, η αδελφή της Θεοδώρα Ραούλαινα και η μητέρα της Ειρήνη-Ευλογία, αδελφή του Βυζαντινού αυτοκράτορα Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγου. Οι τρεις γυναίκες εναντιώθηκαν στην προσπάθεια του αυτοκράτορα να επανενώσει την ορθόδοξη με τη δυτική χριστιανική εκκλησία, έπεσαν σε δυσμένεια, μετά από τον θάνατό του όμως αποκαταστάθηκαν. Ίσως, η παράσταση αποτελεί ένα είδος ευχαριστίας στην Άννα Παλαιολογίνα και την οικογένειά της, για τον ρόλο τους στο κρίσιμο αυτό ζήτημα για την Ορθοδοξία.
Σήμερα, η Βλαχέρνα είναι ενοριακός ναός του ομώνυμου χωριού. Στην Τράπεζα της Παρηγορήτισσας, η οποία σήμερα λειτουργεί ως μουσειακός χώρος- Γλυπτοθήκη, έχει γίνει προσπάθεια να ανασυσταθεί το υστεροβυζαντινό τέμπλο του ναού με τα κομμάτια που έχουν περισυλλεχθεί, καθώς θεωρείται ένα από τα αριστουργήματα της περιόδου για την άριστη λάξευσή του και τον πλούτο των θεμάτων που το διακοσμούν.
Historical figures
Historical events
Place of discovery
Building materials
Where is it currently located?
Dimensions
How was it found?
Referenced in
8η ΕΒΑ (2008),Τα Βυζαντινά μνημεία της Ηπείρου, Β. Παπαδοπούλου (επιμέλεια), Υπουργείο Πολιτισμού, Ιωάννινα.
Β. Παπαδοπούλου (2002), Η Βυζαντινή Άρτα και τα μνημεία της, Υπουργείο Πολιτισμού, ΤΑΠΑ, Αθήνα.
Εφορεία Αρχαιοτήτων Άρτας (2015), Η ΒΛΑΧΕΡΝΑ ΤΗΣ ΑΡΤΑΣ, επιμ. Παπαδοπούλου Β., ΥΠΠΑΙΘ, Άρτα
Β. Παπαδοπούλου (2002), Η Βυζαντινή Άρτα και τα μνημεία της, Υπουργείο Πολιτισμού, ΤΑΠΑ, Αθήνα.
Εφορεία Αρχαιοτήτων Άρτας (2015), Η ΒΛΑΧΕΡΝΑ ΤΗΣ ΑΡΤΑΣ, επιμ. Παπαδοπούλου Β., ΥΠΠΑΙΘ, Άρτα