CHAsset: Μονή Κάτω Παναγιάς
Rights
Εφορεία Αρχαιοτήτων Άρτας
Rights owner
Εφορεία Αρχαιοτήτων Άρτας
Museum/Catalogue No.
Chronology
Μέσα 13ου αιώνα
What is it?
Ένα από τα παλαιότερα μοναστήρια της περιοχής της Άρτας, συνδεδεμένο με τη συναρπαστική εποχή του μεσαιωνικού Δεσποτάτου της Ηπείρου. Από τα βυζαντινά κτίριά του σώζεται μόνο ο κεντρικός ναός (καθολικό), γιατί στο πέρασμα των χρόνων και κυρίως στις επαναστάσεις του 1821 και του 1854 υπέστη πολλές καταστροφές. Το καθολικό έχει διαστάσεις 11,45 Χ 15,10 και είναι χτισμένο στον τύπο της τρίκλιτης σταυρεπίστεγης βασιλικής με ορθογώνιο τρούλο (τρουλοκαμάρα). Αποτελείται, όπως όλοι οι ορθόδοξοι χριστιανικοί ναοί, από τον κυρίως ναό και το Ιερό Βήμα, ενώ στη δυτική του πλευρά διαμορφώνεται ένας στενόμακρος τρίτος χώρος, ο εσωνάρθηκας. Ο κυρίως ναός χωρίζεται σε τρία μέρη (κλίτη), από δύο κιονοστοιχίες με τρεις κίονες η καθεμία. Στην ανατολική πλευρά, εκεί που βρίσκεται το Ιερό Βήμα, έχει τρεις αψίδες. Το κτίριο είναι χτισμένο με το πλινθοπερίκλειστο σύστημα, με τη χρήση υλικού από αρχαία κτίρια. Η στέγη του δημιουργεί ανισοϋψή επίπεδα, γεγονός που του προσδίδει πλαστικότητα και χάρη.
Από τον αρχικό γλυπτό διάκοσμο του καθολικού σώζονται μόνο λίγα μικρά τμήματα του βυζαντινού μαρμάρινου τέμπλου, εντοιχισμένα σε διάφορα σημεία των κτιρίων της μονής. Οι κίονες και τα κιονόκρανα που βλέπει κανείς μέσα στον ναό, προέρχονται από κτίρια της αρχαίας Αμβρακίας. Σε αντίθεση με τον ανύπαρκτο γλυπτό διάκοσμο, ο ναός είναι γεμάτος από τοιχογραφίες διαφόρων εποχών, αφού από την ίδρυσή του μέχρι σήμερα δεν έπαψε να εξυπηρετεί μία εν ενεργεία μονή. Οι παλαιότερες διατηρούνται στον χώρο του Διακονικού: χρονολογούνται στα μέσα του 13ου αιώνα, εποχή της ίδρυσης της μονής. Τα άλλα μέρη του ναού τοιχογραφούνται για δεύτερη φορά, σύμφωνα με επιγραφή, το 1715, ακολουθώντας το εικονογραφικό πρόγραμμα της εποχής. Εξωτερικά, το μνημείο διακοσμείται από πλούσιο κεραμοπλαστικό διάκοσμο (μαίανδροι, δίσκοι, ήλιοι, οδοντωτές ταινίες, ελικοειδή κοσμήματα, δισέψιλον κ.ά.) Σημαντικά στοιχεία του διακόσμου αποτελούν η δίστιχη, πλίθινη αφιερωματική επιγραφή, που σώζεται στη νότια πλευρά του ναού, και το πλίθινο συμπίλημα του ονόματος του κτήτορα Μιχαήλ κάτω από αυτή. Μια άλλη νεότερη επιγραφή, εντοιχισμένη πάνω από την πόρτα στο βόρειο μέρος του εσωνάρθηκα, αναφέρεται στην ίδρυση της Μονής και στο άνοιγμα της πόρτας το 1876.
What else do we know about it?
Η μονή ιδρύθηκε από τον Δεσπότη Μιχαήλ Β΄ Κομνηνό Δούκα τον 13ο αιώνα, ως ένδειξη μεταμέλειας για την κακή συμπεριφορά του προς τη σύζυγό του Θεοδώρα, τη μετέπειτα αγία και πολιούχο της Άρτας. Απόδειξη της ταυτότητας του κτήτορα αποτελεί η δίστιχη εγχάρακτη επιγραφή πάνω σε πωρόλιθο, με το όνομα του Μιχαήλ, που βρίσκεται στη βόρεια πλευρά του καθολικού. Η μονή, η οποία είναι αφιερωμένη στη Γέννηση της Θεοτόκου, κτίστηκε στους πρόποδες του λόφου της Περάνθης, νότια της πόλης της Άρτας, πάνω από την αριστερή κοίτη του ποταμού Αράχθου. Χάρη σε ένα επίσημο έγγραφο του Πατριάρχη Ιερεμία Β' (1536-1595) μαθαίνουμε ότι υπήρξε «βασιλική και πατριαρχική» και ότι κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας είχε την προσωνυμία «της οδού βρύσεως». Η Κάτω Παναγιά είχε πολύ μεγάλη κτηματική περιουσία, η οποία περιλάμβανε ολόκληρα χωριά (Κεραμάτες, Γλυκόριζο, Αγία Παρασκευή), το λιμάνι της Σαλαώρας και ιχθυοτροφεία, αλυκές, το λιμάνι της Κόπραινας. Το 19ο αιώνα δαπανούσε μεγάλα ποσά για τα σχολεία της επαρχίας Άρτας και Πρέβεζας.
Σήμερα, η μονή αποτελεί γυναικείο κοινόβιο. Εκτός από το ιστορικό καθολικό, διαθέτει και μια μικρή συλλογή μεταβυζαντινών εικόνων, με πιο σπουδαίες την εικόνα του Ιωάννη του Προδρόμου, έργο του Κρητικού ζωγράφου Γεώργιου Νομικού (1699), και την εικόνα του Χριστού Ένθρονου με τους Αποστόλους, του επίσης Κρητικού Εμμανουήλ Τζάνε (1678).
Historical figures
Historical events
Place of discovery
Building materials
Where is it currently located?
Dimensions
How was it found?
Referenced in
8η ΕΒΑ (2008),Τα Βυζαντινά μνημεία της Ηπείρου, Β. Παπαδοπούλου (επιμέλεια), Υπουργείο Πολιτισμού, Ιωάννινα.
Β. Παπαδοπούλου (2002), Η Βυζαντινή Άρτα και τα μνημεία της, Υπουργείο Πολιτισμού, ΤΑΠΑ, Αθήνα
Σ. Ξενόπουλος (1884), Δοκίμιον ιστορικόν περί Άρτης και Πρεβέζης(επανεκδ. Μουσικοφιλολογικού συλλόγου Άρτας"Σκουφάς" , Αρτα 1986)
Β. Παπαδοπούλου (2002), Η Βυζαντινή Άρτα και τα μνημεία της, Υπουργείο Πολιτισμού, ΤΑΠΑ, Αθήνα
Σ. Ξενόπουλος (1884), Δοκίμιον ιστορικόν περί Άρτης και Πρεβέζης(επανεκδ. Μουσικοφιλολογικού συλλόγου Άρτας"Σκουφάς" , Αρτα 1986)