CHAsset: Ναός Αγίας Θεοδώρας
Rights
Εφορεία Αρχαιοτήτων Άρτας
Rights owner
Εφορεία Αρχαιοτήτων Άρτας
Museum/Catalogue No.
1.01.Β_ΘΕΟ
Chronology
Μέσα 12ου αιώνα μ. Χ.
What is it?
Ο ναός της Αγίας Θεοδώρας οικοδομήθηκε στα μέσα του 12ου αιώνα πάνω από το Πρυτανείο της αρχαίας Αμβρακίας. Πρόκειται για ξυλόστεγη βασιλική, στα δυτικά της οποίας προστέθηκε ένας καμαροσκέπαστος νάρθηκας με χαμηλό τρούλο στο κέντρο, στα μέσα περίπου του 13ου αι. Ο τρούλος, οι τοίχοι του νάρθηκα και τα αετώματα έχουν διακοσμηθεί εξωτερικά με πλήθος πλίνθων (κεραμοπλαστικά κοσμήματα), τοποθετημένων μέσα σε κονίαμα, σε πολλά σχήματα και συνδυασμούς, όπως σταυρός, ήλιος, μαίανδρος, οδοντωτές ταινίες κ.ά. Στα τέλη του 13ου αι. ή στις αρχές του 14ου αι. τις τρεις πλευρές του νάρθηκα και τμήμα της βόρειας και νότιας πλευράς του κυρίως ναού περιέβαλε μία ανοιχτή στοά (σήμερα σώζεται μόνο ένα τμήμα στη νότια πλευρά).
Εσωτερικά, δύο κιονοστοιχίες χωρίζουν την εκκλησία σε τρία μέρη. Οι κίονες επιστέφονται με θαυμάσια μαρμάρινα κιονόκρανα, που χρονολογούνται στην περίοδο του αυτοκράτορα Ιουστινιανού (527-565 μ.Χ.). Στο δάπεδο του κεντρικού χώρου διατηρείται το αρχικό μαρμάρινο ομφάλιο, με πολύπλοκο γεωμετρικό θέμα από πολύχρωμα κομμάτια μαρμάρου. Από το αρχικό μαρμάρινο τέμπλο του ναού σώζονται αρκετά θραύσματα, με σημαντκότερα τα τμήματα από τα δύο μαρμάρινα θωράκια και τα επιστύλια με τον γεωμετρικό διάκοσμο. Από τα θωράκια, το ένα διακοσμείται με παράσταση αετού με ανοιχτές φτερούγες, που κράτα στο κάθε πόδι από έναν λαγό, και το δευτερο με παράσταση μοσχαριού που κατασπαράσσεται από άγριο ζώο. Είναι δουλεμένα με την επιπεδόγλυφη τεχνική και συμπληρωμένα με έγχρωμη κηρομαστίχη. Το τέμπλο χρονολογείται στον 12ο αιώνα, στην πρώτη φάση του ναού.
Όσον αφορά τον ζωγραφικό διάκοσμο, οι τοιχογραφίες του νάρθηκα χρονολογούνται στα τέλη του 13ου αι. Στον τρούλο, η θαυμάσια μορφή του «Παλαιού των Ημερών», περιστοιχισμένη από αγγέλους και προφήτες, φανερώνει το υψηλό επίπεδο της ζωγραφικής τέχνης στην Άρτα την περίοδο αυτή. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι υπόλοιπες σκηνές του νάρθηκα, όπως η «Εκδίωξη των Εμπόρων από τον Ναό», ο «Γάμος στην Κανά» κ.ά.
Από τις βυζαντινές τοιχογραφίες του ναού σώζονται αποσπασματικά ολόσωμοι στρατιωτικοί άγιοι, στους πλάγιους τοίχους, και σε μια δεύτερη σειρά διακοσμητικά θέματα, όπως η σπάνια παράσταση Κενταύρου που τοξεύει κατάφρακτο ιππέα. Της ίδιας περίπου εποχής είναι και οι τοιχογραφίες του Διακονικού όπου εικονίζονται οι σκηνές της «Ψηλάφησης του Θωμά», του «Λίθου» και το «Χαίρε των Μυροφόρων». Οι μεταβυζαντινές τοιχογραφίες του ναού, που είναι ζωγραφισμένες κυρίως στον δυτικό τοίχο, στο ιερό και στα μέτωπα των τοξοστοιχιών, χρονολογούνται στις αρχές του 18ου αι. Στον ναό βρίσκεται το κενοτάφιο της Αγίας Θεοδώρας, πολιούχου της Άρτας. Είναι κοσμημένο με ανάγλυφα, ένα εκ των οποίων, στη δυτική πλευρά, παριστάνει δύο μορφές, μία γυναικεία και μία μικρότερη ανδρική. Σύμφωνα με την επικρατέστερη άποψη πρόκειται για τη Θεοδώρα και τον γιο της Νικηφόρο.
What else do we know about it?
Ο ναός, που βρισκόταν στο κέντρο της πρωτεύουσας του Δεσποτάτου, συνδέεται με τη Θεοδώρα Πετραλείφα, κόρη του Ιωάννη Πετραλείφα και σύζυγο του δεσπότη Μιχαήλ Β’ Κομνηνού Δούκα. Η Θεοδώρα υπήρξε σημαντική προσωπικότητα της εποχής της και διαδραμάτισε καίριο ρόλο στην πολιτική κατάσταση της Ηπείρου. Πρωτοστάτησε στις διαπραγματεύσεις για την ειρηνική συνύπαρξη του Δεσποτάτου της Ηπείρου με την Αυτοκρατορία της Νίκαιας και πέτυχε την επικύρωση της ειρήνης μεταξύ των δύο κρατών.
Αρχικά, ο ναός αποτελούσε το καθολικό γυναικείου μοναστηριού, αφιερωμένου στον Άγιο Γεώργιο. Εδώ, σύμφωνα με τον βιογράφο της, τον λόγιο μοναχό Ιώβ, μόνασε η Θεοδώρα, μετά τον θάνατο του συζύγου της. Εδώ, επίσης, στην εκκλησία της μονής, ενταφιάστηκε. Μετά την καθαγίαση της Θεοδώρας, η εκκλησία αφιερώθηκε στη μνήμη της και καθιερώθηκε να γιορτάζει στις 11 Μαρτίου. Από το αρχικό κτιριακό συγκρότημα έχει απομείνει μόνο ο ναός, το πηγάδι και ο πυλώνας.
Historical figures
http://www.wikidata.org/entity/Q437562
http://dbpedia.org/resource/Theodora_of_Arta
http://dbpedia.org/resource/Theodora_of_Arta
Historical events
Place of discovery
Building materials
Where is it currently located?
Dimensions
How was it found?
Referenced in
Β. Παπαδοπούλου (2002), Η Βυζαντινή Άρτα και τα μνημεία της, Υπουργείο Πολιτισμού, ΤΑΠΑ, Αθήνα.
8η ΕΒΑ (2008),Τα Βυζαντινά μνημεία της Ηπείρου, Β. Παπαδοπούλου (επιμέλεια), Υπουργείο Πολιτισμού, Ιωάννινα.
Ορλάνδος Α. (1936), Η Αγία Θεοδώρα της Άρτης, ΑΒΜΕ, 88-104.
Ιερά Μητρόπολη Άρτης, ο ναός της Αγίας Θεοδώρας στο https://www.imartis.gr/%CF%80%CE%BF%CE%BB%CE%B9%CF%84%CE%B9%CF%83%CE%BC%CF%8C%CF%82/%CE%B9%CF%83%CF%84%CE%BF%CF%81%CE%AF%CE%B1-%CE%BC%CE%BD%CE%B7%CE%BC%CE%B5%CE%AF%CE%B1/%CE%B2%CF%85%CE%B6%CE%B1%CE%BD%CF%84%CE%B9%CE%BD%CE%AC-%CE%BC%CE%BD%CE%B7%CE%BC%CE%B5%CE%AF%CE%B1/42-%CE%BF-%CE%BD%CE%B1%CF%8C%CF%82-%CF%84%CE%B7%CF%82-%CE%B1%CE%B3%CE%AF%CE%B1%CF%82-%CE%B8%CE%B5%CE%BF%CE%B4%CF%8E%CF%81%CE%B1%CF%82-%CE%B2%CE%B1%CF%83%CE%AF%CE%BB%CE%B9%CF%83%CF%83%CE%B1%CF%82-%CF%84%CE%B7%CF%82-%CE%AC%CF%81%CF%84%CE%B1%CF%82.html
8η ΕΒΑ (2008),Τα Βυζαντινά μνημεία της Ηπείρου, Β. Παπαδοπούλου (επιμέλεια), Υπουργείο Πολιτισμού, Ιωάννινα.
Ορλάνδος Α. (1936), Η Αγία Θεοδώρα της Άρτης, ΑΒΜΕ, 88-104.
Ιερά Μητρόπολη Άρτης, ο ναός της Αγίας Θεοδώρας στο https://www.imartis.gr/%CF%80%CE%BF%CE%BB%CE%B9%CF%84%CE%B9%CF%83%CE%BC%CF%8C%CF%82/%CE%B9%CF%83%CF%84%CE%BF%CF%81%CE%AF%CE%B1-%CE%BC%CE%BD%CE%B7%CE%BC%CE%B5%CE%AF%CE%B1/%CE%B2%CF%85%CE%B6%CE%B1%CE%BD%CF%84%CE%B9%CE%BD%CE%AC-%CE%BC%CE%BD%CE%B7%CE%BC%CE%B5%CE%AF%CE%B1/42-%CE%BF-%CE%BD%CE%B1%CF%8C%CF%82-%CF%84%CE%B7%CF%82-%CE%B1%CE%B3%CE%AF%CE%B1%CF%82-%CE%B8%CE%B5%CE%BF%CE%B4%CF%8E%CF%81%CE%B1%CF%82-%CE%B2%CE%B1%CF%83%CE%AF%CE%BB%CE%B9%CF%83%CF%83%CE%B1%CF%82-%CF%84%CE%B7%CF%82-%CE%AC%CF%81%CF%84%CE%B1%CF%82.html