CHAsset: Η Λιτανεία της εικόνας της Παναγίας της Οδηγήτριας στην Κων/πολη, τοιχογραφία
Rights
Εφορεία Αρχαιοτήτων Άρτας
Rights owner
Εφορεία Αρχαιοτήτων Άρτας
Museum/Catalogue No.
Chronology
1267/68 – 1296μ.Χ.
What is it?
Η ιδιαίτερη αυτή τοιχογραφία, που απεικονίζει τη Λιτάνευση της εικόνας της Παναγίας Οδηγήτριας, βρίσκεται στο νότιο αψίδωμα του δυτικού τοίχου του νάρθηκα του ναού. Η διακόσμηση του νάρθηκα τοποθετείτε μαζί με την οικοδόμηση στους χρόνους του γιου του Μιχαήλ Β’ Δούκα Νικηφόρου Α’ (1267/68 – 1296).Δυστυχώς, δεξιά ένα μεγάλο τμήμα είναι κατεστραμμένο. Όπως επιβεβαιώνεται και από την επιγραφή Η ΧΑΡΑ ΤΗΣ ΥΠΕΡΑΓΙΑΣ Θ(ΕΟΤΟ)ΚΟΥ Τ(Η)Σ ΟΔ[Η]ΓΗΤΡΙΑΣ ΤΗΣ ΕΝ ΤΗ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΙ, η Λιτανεία πραγματοποιούνταν στην Κωνσταντινούπολη κάθε Τρίτη. Την κεντρική ψηλότερη ζώνη καταλαμβάνει η σκηνή της λιτάνευσης της εικόνας. Πραγματοποιείται σε μια πλατεία, γεμάτη κόσμο, η οποία οριοθετείται στο πάνω αριστερό μέρος με ψηλό κτίριο. Στους δύο εξώστες του κτιρίου εικονίζονται έντεκα γυναίκες που δέονται στην Οδηγήτρια. Στην κάτω ζώνη βλέπουμε σκηνές υπαίθριας αγοράς, ενώ χαμηλότερα διακρίνονται δύο μικρές μορφές, ίσως παιδιά.
Η αγορά που εικονίζεται στο πρώτο επίπεδο της σύνθεσης είναι η αγορά της πόλης. Αριστερά παριστάνονται τέσσερις νέοι που πίνουν, και πλάι η επιγραφή [...] ΑΣ [...ΠΟΛ]ΩΝ ΤΑ ΦΩΚΑΔΙΑ] - πρόκειται πιθανώς για κάποιο είδος κρασιού ή ποτού. Δίπλα τοποθετείται μία γυναικεία μορφή, πωλήτρια λαχανικών όπως συμπεραίνεται από τη σχετική επιγραφή: Η ΛΑΧΑΝΟΠΩΛΙΣΣΑ ΠΩ[ΛΟΥ]ΣΑ ΤΑ ΛΑΧΑΝΑ. Η γυναίκα εικονίζεται καθισμένη πίσω από πάγκο με διάφορα λαχανικά. Στη συνέχεια παριστάνεται η πωλήτρια φρούτων , όπως προκύπτει και από την επιγραφή: [Η ΟΠ]ΩΡ[ΟΠ]ΩΛ[ΙΣΣΑ ΠΟΛ[ΟΥΣ[Α] ΤΑ ΟΠΩΡΙΚΑ. Αν και η παράσταση είναι αρκετά κατεστραμμένη, διακρίνεται η καθισμένη γυναίκα να συνομιλεί με έναν άνδρα, πιθανώς στο πλαίσιο της αγοραπωλησίας. Μπροστά από τη γυναίκα είναι τοποθετημένα τρία κοφίνια γεμάτα με φρούτα. Κάτω από την οπωροπώλισσα υπήρχε τοιχογραφία, στην οποία παριστάνονται μορφές σε μικρό μέγεθος. Θυμίζουν παιδιά, τα οποία στέκονται στις άκρες της αγοράς.
Στην εσωτερική πλευρά της παραστάδας απεικονίζεται μια ηλικιωμένη γυναίκα, ίσως διακόνισσα (γυναίκα που υπηρετούσε στην εκκλησία). Η διακόνισσα έχει στο λαιμό της κρεμασμένα σε αλυσίδα μικρά δοχεία με κάποιο ποτό, Δίπλα της στέκονται δύο νεαροί άνδρες που αγοράζουν και πίνουν από το περιεχόμενό τους.
Κάτω από τη σκηνή της διακόνισσας βρίσκεται η παράσταση της αγοραπωλησίας χαβιαριού, που ταυτίζεται με βάση την επιγραφή Ο ΧΑΖΑΡΙΣ ΠΟΥΛΩΝ ΤΟ ΧΑΒΙΑΡ[ΙΝ]. Στο κέντρο της παράστασης βλέπουμε το τραπέζι με τα προϊόντα. Αριστερά εικονίζεται ο πωλητής (χάζαρης) και δεξιά ο αγοραστής. Και οι δύο κρατούν ζυγαριά με δίσκους, με την οποία ζυγίζουν το χαβιάρι.
What else do we know about it?
Η Λιτανεία της εικόνας της Οδηγήτριας στην Κωνσταντινούπολη αποτελεί τη σπουδαιότερη τοιχογραφία της εκκλησίας. Η επιλογή του θέματος συνδέεται ίσως με τις πρώτες καλόγριες της μονής, που κατάγονταν από τα ευγενή γένη της Κωνσταντινούπολης, και ταυτόχρονα με το όνομά της που παραπέμπει στην ξακουστή κωνσταντινουπολίτικη μονή των Βλαχερνών. Όμως η επιλογή της συγκεκριμένης λιτανείας, μίας από τις σπουδαιότερες της Κωνσταντινούπολης, οφείλεται πιθανώς στη βασίλισσα της Άρτας Άννα Παλαιολογίνα, καθώς η εικόνα της Οδηγήτριας συνδεόταν στενά με το αυτοκρατορικό παλάτι και ειδικότερα με τον οίκο των Παλαιολόγων στον οποίο ανήκε η βασίλισσα. Ένας ακόμη λόγος για τον οποίο η επιλογή του θέματος αποδίδεται στην Άννα είναι η χρήση του καθολικού της μονής ως ταφικής εκκλησίας των Κομνηνοδουκάδων, γεγονός που συνάδει με τη μέριμνα που θα έδειχνε η βασίλισσα για τη διακόσμησή του.
Στην παράσταση, στα δεξιά της Οδηγήτριας, στέκονται τρεις γυναίκες που ξεχωρίζουν με το επιβλητικό παράστημά τους αλλά και το κάλυμμα της κεφαλής τους, που το φορούσαν οι γυναίκες αριστοκρατικών οικογενειών. Τα στοιχεία αυτά οδήγησαν στην ταύτιση των τριών γυναικών με την Ειρήνη-Ευλογία και τις κόρες της Θεοδώρα Ραούλαινα και Άννα της Άρτας, οι οποίες βρέθηκαν στο προσκήνιο των γεγονότων του 1282-1284. Η Ειρήνη-Ευλογία, αδελφή του Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγου, και η Θεοδώρα είχαν αντιταχθεί στις προσπάθειές του αυτοκράτορα για επανένωση της δυτικής με την ορθόδοξη εκκλησία και εκείνος τις τιμώρησε με εξορία. Μετά τον θάνατο του Μιχαήλ, το 1282, όταν ανέβηκε στον θρόνο ο γιος του Ανδρόνικος Β’, η Ειρήνη-Ευλογία και η Θεοδώρα Ραούλαινα απελευθερώθηκαν και η Άννα πήγε στην Κωνσταντινούπολη για να βρίσκεται κοντά στη μητέρα και την αδερφή της. Οι τρεις τους συμμετείχαν στη σύνοδο στο Αδραμύττιο, τον Απρίλιο του 1284, η οποία επιχείρησε να διευθετήσει ζητήματα της ορθοδοξίας. Πιθανώς, με την επιστροφή της Άννας στην Άρτα ξεκίνησε και η εικονογράφηση του νάρθηκα, η οποία υπογράμμιζε την στενή σχέση και τον δεσμό της Ηπείρου με την Κωνσταντινούπολη. Η τοιχογραφία αποτελεί μοναδικό δείγμα, το οποίο δεν βρίσκει όμοιά του. Μόνο ορισμένα στοιχεία της υιοθετήθηκαν σε νεότερες παραστάσεις. Αυτό οφείλεται στο ειδικό ιστορικό πλαίσιο κάτω από το οποίο δημιουργήθηκε, τη συγκεκριμένη περίοδο, από συγκεκριμένα πρόσωπα και στο συγκεκριμένο μέρος αλλά και στα μηνύματα που κλήθηκε να μεταδώσει. Η συγκεκριμένη παράσταση δεν θα ταίριαζε εύκολα σε άλλο ναό και σε άλλο τόπο.
Historical figures
Historical events
Keywords
Place of discovery
Building materials
Where is it currently located?
Ναός Παναγίας Βλαχέρνας
Dimensions
How was it found?
Referenced in
Εφορεία Αρχαιοτήτων Άρτας (2015), Η ΒΛΑΧΕΡΝΑ ΤΗΣ ΑΡΤΑΣ, επιμ. Παπαδοπούλου Β., ΥΠΠΑΙΘ, Άρτα
L. Fundic, Η μνημειακή τέχνη του Δεσποτάτου της Ηπείρου την περίοδο της δυναστείας των Κομνηνών Αγγέλων(1204-1318), Διδακτορική Διατριβή, ΑΠΘ 2013
Αχειμάστου- Ποταμιανού Μ. (2015) Οι τοιχογραφίες του Ιερού και του κυρίως Ναού, στο Η ΒΛΑΧΕΡΝΑ ΤΗΣ ΑΡΤΑΣ, επιμ. Β.Παπαδοπούλου, ΥΠΠΑΙΘ,ΕΦΑ Άρτας, Άρτα.
L. Fundic, Η μνημειακή τέχνη του Δεσποτάτου της Ηπείρου την περίοδο της δυναστείας των Κομνηνών Αγγέλων(1204-1318), Διδακτορική Διατριβή, ΑΠΘ 2013
Αχειμάστου- Ποταμιανού Μ. (2015) Οι τοιχογραφίες του Ιερού και του κυρίως Ναού, στο Η ΒΛΑΧΕΡΝΑ ΤΗΣ ΑΡΤΑΣ, επιμ. Β.Παπαδοπούλου, ΥΠΠΑΙΘ,ΕΦΑ Άρτας, Άρτα.